๑. ความเป็นมาและประวัติ

ละครชาตรี เป็น ละครรำที่เก่าแก่ที่สุดของไทย มีมาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา โดยมีต้นกำเนิดจากการเล่น โนรา (หรือมโนราห์) ซึ่งเป็นศิลปะการแสดงของภาคใต้

• ชื่อเรียก: สันนิษฐานว่ามีที่มาจากคำว่า “ยาตรี” (Yatri) ในภาษาอินเดีย ที่แปลว่าการเดินทางท่องเที่ยว หรืออาจมาจากคำว่า “โนราชาตรี”

• การแพร่หลายสู่ภาคกลาง: แพร่หลายเข้าสู่ภาคกลางในช่วงต้นกรุงรัตนโกสินทร์ โดยเฉพาะหลัง พ.ศ. ๒๓๗๕ (สมัย รัชกาลที่ ๓) เมื่อมีคณะโนราจากหัวเมืองภาคใต้อพยพเข้ามายังกรุงเทพฯ และปรับปรุงการแสดงให้เข้ากับรสนิยมของคนในภาคกลาง โดยนำศิลปะของ ละครนอก มาผสมผสาน

• วัตถุประสงค์หลัก: ในปัจจุบันและอดีต นิยมใช้แสดงเพื่อ แก้บน ถวายสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ณ ศาลหลักเมือง ศาลพระพรหมเอราวัณ หรือตามวัดสำคัญ

๒. ลักษณะเด่นของละครชาตรี

ละครชาตรีมีลักษณะที่เรียบง่ายและเป็นแบบแผนดั้งเดิม ดังนี้

๒.๑ โรงละคร

• รูปแบบ: เป็นโรงละครชั่วคราว มีเพียงหลังคาบังแดดบังฝน ใช้เสา ๔ ต้น ปักเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีขนาดประมาณ ๔x๔ เมตร

• องค์ประกอบสำคัญ: มี ตั่ง (ที่นั่ง) วางอยู่ด้านหนึ่งสำหรับผู้แสดงนั่งพัก และที่สำคัญคือ เสากลาง (เสามหาชัย) ซึ่งถือเป็นเสาสำคัญที่ใช้ในพิธีบูชาครู

๒.๒ ผู้แสดงและตัวละคร

• ยุคโบราณ: ใช้ผู้ชายแสดงล้วน มีตัวละครหลักเพียง ๓ ตัว คือ ตัวนายโรง (ตัวพระ/ตัวเอก) ตัวนาง และ ตัวตลก

• ยุคปัจจุบัน: นิยมใช้ ผู้หญิงแสดงเป็นตัวเอก (ตัวพระและตัวนาง) ส่วน ตัวตลก และตัวเบ็ดเตล็ดใช้ผู้ชายแสดง

• กลุ่มตัวละคร (แบบพัฒนา): แบ่งเป็น ๔ กลุ่ม คือ ตัวพระ ตัวนาง ตัวอิจฉา (หรือนางตะแหล่ง) และ ตัวตลก

๒.๓ การดำเนินเรื่อง

• เรื่องที่นิยมแสดง: แต่เดิมนิยมแสดงเรื่อง มโนราห์ (พระสุธน-มโนราห์) และ พระรถเสน ต่อมานิยมแสดงเรื่องที่เป็นนิทานพื้นบ้านหรือเรื่องจักร ๆ วงศ์ ๆ

• วิธีการแสดง:

  • ต้นบท จะเป็นคนตะโกนบอกบทเป็นท่อน ๆ

  • ผู้แสดงจะ ร้องรำ ไปตามบทกลอนที่บอก

  • เมื่อร้องกลอนจบ ปี่พาทย์ จะบรรเลงรับ

  • ผู้แสดงจะมีการ เจรจาร้อยแก้ว ทวนบทเป็นสำนวนภาษาถิ่น เพื่อให้คนดูเข้าใจและสร้างอารมณ์ขัน (เน้นมุขตลก)

๒.๔ การแต่งกาย

• ตัวเอก (พระ/นาง): แต่งกายแบบ ยืนเครื่อง คล้ายละครนอก แต่เดิมจะเรียบง่ายกว่าและผู้ชายโบราณจะไม่สวมเสื้อ

• ตัวตลก: แต่งกายแบบชาวบ้านธรรมดา

๓. องค์ประกอบดนตรีและพิธีกรรม

• วงดนตรี: ใช้วง ปี่พาทย์ชาตรี ซึ่งเป็นวงดนตรีขนาดเล็ก ประกอบด้วย ปี่, ระนาดเอก, ตะโพน, โทนชาตรีคู่, กลองตุ๊ก, กรับไม้ไผ่, ฉิ่ง, ฉาบ

• พิธีกรรม: การแสดงแก้บนแบบเต็มรูปแบบจะมีพิธีกรรมที่สำคัญ ๓ ส่วน คือ

  1. พิธีกรรม (เช้า): การทำโรง บูชาครู โหมโรง ร้องเชิญสิ่งศักดิ์สิทธิ์ และการ รำถวายมือ

  2. การแสดงละคร (บ่าย): แสดงละครตามเนื้อเรื่องที่ได้รับ

  3. พิธีลาโรง (เย็น): พิธีสุดท้ายก่อนจบการแสดง